Μια από τις περιπτώσεις των ιεραρχών της Ελλαδικής Εκκλησίας που είναι ιδιαίτερη είναι αυτή του Αρχιεπισκόπου Χρύσανθου ο οποίος δε δίστασε να ορθώσει το ανάστημά του μπροστά ακόμα και στους Ναζί κατακτητές και τους ντόπιους συνεργάτες τους.
«Μόνο ένας Έλληνας να μείνει, πάντα θα πολεμούμε και μην ελπίζεις πως την γην μας θα την κάνεις δική σου, βγάλ’ ντο από τον νου σου». Αυτό έγραψε ο Γέρος του Μοριά, ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, σε επιστολή του προς τον Ιμπραήμ και του έστειλε ένα ξεκάθαρο μήνυμα σχετικά με το τι τον περιμένει όταν θα άρχιζε την εκστρατεία του εναντίον των επαναστατημένων Ελλήνων.
Και αυτό είναι ένα μόνο από τα πολλά «Όχι» που «αναβλύζουν» αντίσταση μέσα στην Ελληνική Ιστορία. Κάποια από αυτά τα «Όχι» είναι γνωστά. Όπως για παράδειγμα του Μεταξά στον Ιταλό πρέσβη. Κάποια άλλα, όμως, δεν είναι και τόσο γνωστά. Ένα από αυτά το είπε μια ημέρα σαν σήμερα, στις 2 Ιουνίου 1941, ο τότε Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και Πάσης Ελλάδος Χρύσανθος ο οποίος αρνήθηκε να ορκίσει τη δωσιλογική κυβέρνηση Τσολάκογλου. Αυτή, βέβαια, ήταν μια απόφαση που του στέρησε το θρόνο του αλλά μικρή σημασία για εκείνον.
Ποιος ήταν ο Αρχιεπίσκοπος Χρύσανθος
Τον Μάρτιο του 1881 σε ένα χωριό 13 χιλιόμετρα έξω από την Κομοτηνή, στη Γρατινή, γεννήθηκε ο Χαρίλαος Φιλιππίδης. Εκεί μεγάλωσε, εκεί έμαθε γράμματα, εκεί «άκουσε» και το κάλεσμα από το Θεό. Σε ηλικία μόλις 16 ετών μπήκε στην Ιερά Θεολογική Σχολή της Χάλκη. Έξι χρόνια μετά αποφοίτηση και από εκεί και έπειτα ξεκίνησε μια πορεία προσφοράς.
Το 1903 χειροτονήθηκε διάκονος και λίγο μετά πήγε στην Τραπεζούντα ακολουθώντας τον μητροπολίτη Κωνσταντίνο Καρατζόπουλο. Έγινε ιεροκήρυκας και καθηγητής στο φημισμένο «Φροντιστήριο της Τραπεζούντας», ενώ υπηρέτησε στη Μητρόπολη ως αρχιδιάκονος.
Μετά από τετραετή φοίτηση σε πανεπιστημιακές σχολές στη Λειψία της Γερμανίας και στη Λωζάνη της Ελβετίας επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη. Εκεί βρέθηκε μέσα στον στενό κύκλο των συνεργατών του Πατριάρχη Ιωακείμ Γ΄ ο οποίος, μεταξύ άλλων, του ανέθεσε τη διεύθυνση και αρχισυνταξία του επίσημου πατριαρχικού οργάνου «Εκκλησιαστική Αλήθεια».
Κομβική στιγμή στη ζωή του ήταν το 1913 όταν και εξελέγη Μητροπολίτης Τραπεζούντος. Ο αρχιεπισκοπικός θρόνος φαίνεται πως «απελευθέρωσε» τον Χρύσανθο ο οποίος δε σταμάτησε να αγωνίζεται για τα ανοιχτά ζητήματα του Ελληνισμού. Σε εκείνη την εποχή ξεδιπλώνει και τις πολιτικές του «χάρες» αφού καταφέρνει ταυτόχρονα να είναι φίλος τόσο με τον Ιώνα Δραγούμη όσο και με τον Ελευθέριο Βενιζέλο.
Μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο ταξιδεύει στη Γαλλία, στην Αγγλία και την Ιταλία προκειμένου να εξηγεί στους ξένους οτιδήποτε αφορούσε τον «Αλύτρωτο Ελληνισμό». Άοκνος υπηρέτης των εθνικών συμφερόντων ο Χρύσανθος, ταξίδευε όπου του ζητούσε η επίσημη πολιτεία προκειμένου να υπερασπιστεί τα συμφέροντα της Ελλάδας.
Η δράση του αυτή, ωστόσο, τον έβαλε στο στόχαστρο των Κεμαλικών δυνάμεων. Το «Δικαστήριο της Ανεξαρτησίας» τον δίκασε και τον καταδίκασε καταδικάζει (ερήμην) σε θάνατο. Υπό τον φόβο να συλληφθεί και να οδηγηθεί στην κρεμάλα, ο Χρύσανθος πηγαίνει πρώτα στο Οικουμενικό Πατριαρχείο και μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή στην Αθήνα όπου για περίπου τέσσερα χρόνια παρέμεινε χωρίς εμφανή δραστηριότητα, επιλέγοντας να παραμείνει σιωπηλός μπροστά στα όσα δραματικά γεγονότα είχαν συμβεί.
Το 1926 διορίστηκε από την κυβέρνηση αποκρισάριος του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως στην Αθήνα, θέση που θα διατηρήσει μέχρι το 1938. Από τη θέση αυτή ο Χρύσανθος φρόντισε να υπερασπιστεί τις θέσεις της Εκκλησίας τόσο σε κρίσιμες αποστολές στο εξωτερικό (το 1929 στη Βαλκανική) όσο και στο εσωτερικό (το 1930 στα Δωδεκάνησα). Ταυτόχρονα προσπαθούσε από τη θέση του να καλύπτει με κάθε τρόπο τόσο τις υλικές όσο και τις πνευματικές ανάγκες των Πόντιων και Μικρασιατών προσφύγων.
Στις 22 Οκτωβρίου 1938, μετά το θάνατο του Αρχιεπισκόπου Αθηνών και Πάσης Ελλάδος Χρυσόστομου, ο Χρύσανθος βρέθηκε να διεκδικεί τον θρόνο. Αντίπαλος του ήταν ο Μητροπολίτης Κορινθίας Δαμασκηνός. Η μεταξύ τους μάχη ήταν σκληρή και κρίθηκε στη μια ψήφο. Ο Δαμασκηνός, τελικά, ήταν αυτός που κάθισε στο θρόνο αφού έλαβε μόλις μια ψήφο περισσότερη από τον Χρύσανθο (31 έναντι 30)!
Μπορεί ο Δαμασκηνός να εκλέχθηκε Αρχιεπίσκοπος αλλά η δικτατορία του Μεταξά είχε άλλα σχέδια. Ακύρωσε με συνοπτικές διαδικασίες την εκλογή του Δαμασκηνού και τοποθέτησε προκαθήμενο της Ελλαδικής Εκκλησίας τον Χρύσανθο ο οποίος ήταν προσωπική επιλογή του δικτάτορα Ιωάννη Μεταξά ο οποίος ήθελε ο Αρχιεπίσκοπος να είναι ιδεολογικά «δικός του» και όχι κάποιος δημοκράτης όπως ο Δαμασκηνός ο οποίος θα μπορούσε να του δημιουργήσει προβλήματα.
«Προτιμώ ιπτάμενος ως αετός να πέσω ή έρπων να ζήσω»
Στην πραγματικότητα, ωστόσο, ο Χρύσανθος, ο οποίος στο μεταξύ είχε εκλεγεί και μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, δε θα καθόταν για πολύ στον Αρχιεπισκοπικό θρόνο. Όταν ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος έριξε βαριά τη σκιά του πάνω από την Ευρώπη και τα μαύρα σύννεφα πύκνωναν πάνω από την Ελλάδα, ο Χρύσανθος ήξερε πως ο χρόνος του στην Αρχιεπισκοπή τελειώνει.
Και δεν είχε άδικο. Όταν οι Ναζιστικές ορδές κατέλαβαν την Αθήνα και ύψωσαν τη χιτλερική σημαία στην Ακρόπολη ο Χρύσανθος ήξερε τι έπρεπε να κάνει και έριξε την πρώτη… προειδοποιητική βολή στις 27 Απριλίου 1941. Ο Αρχιεπίσκοπος της Αθήνας, αρνήθηκε να παραστεί στην παράδοση της πρωτεύουσας στους κατακτητές. Τρεις ημέρες αργότερα, στις 30 Απριλίου 1941, αρνήθηκε να ορκίσει την κυβέρνηση των δωσίλογων του Τσολάκογλου. «Δεν μπορώ να ορκίσω Κυβέρνηση προβληθείσα από τον εχθρό, εμείς γνωρίζουμε ότι τις Κυβερνήσεις τις ορίζει ο λαός ή ο Βασιλεύς», είχε πει ο Αρχιεπίσκοπος. Αυτό ήταν και η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι.
Ο Χρύσανθος έδειχνε πλήρη απαξία στους κατακτητές και τους ντόπιους συνεργάτες τους και έτσι, μια ημέρα σαν σήμερα, στις 2 Ιουνίου 1941, με Συντακτική Πράξη της κατοχικής κυβέρνησης, καθαιρέθηκε από το αξίωμά του.
Η κατοχική κυβέρνηση προκειμένου να δικαιολογήσει την πράξη της, θύμισε στους πιστούς την ιστορία με την εκλογή του Δαμασκηνού, τονίζοντας πως ο Χρύσανθος ήταν συνεργάτης του Μεταξά. Τότε ο Χρύσανθος διέλυσε ακόμα και αυτό το τελευταίο επιχείρημα, δηλώνοντας δημόσια πως: «η κυβέρνηση Τσολάκογλου είναι εξίσου δικτατορική με την προκάτοχό της».
Στις 17 Ιουνίου του 1941, η Κυβέρνηση Τσολάκογλου δημοσίευσε Νομοθετικό Διάταγμα για τη σύγκληση Μείζονος Συνόδου που θα αποφάσιζε για το κύρος της αρχιεπισκοπικής εκλογής του Χρύσανθο. Η Σύνοδος (όπως ήταν φυσικό) αποφάσισε πως η εκλογή του είναι ως μη γενόμενη και χαρακτήρισε ανύπαρκτη την αρχιεπισκοπική του θητεία, ενώ για τον ίδιο τον Χρύσανθο τόνιζαν πως ήταν «επιβάτης» του θρόνου, δηλαδή παράνομα ευρισκόμενος στην κεφαλή της Ελλαδικής Εκκλησίας. «Προτιμώ ιπτάμενος ως αετός να πέσω ή έρπων να ζήσω» έλεγε ο ίδιος.
Η στάση του Χρύσανθου δεν άλλαξε ούτε επί ημερών Ράλλη, την εποχή, δηλαδή, που του προτάθηκε να επιστρέψει στον Αρχιεπισκοπικό θρόνο αλλά εκείνος αρνήθηκε. Στη συνέχεια ο Χρύσανθος ιδιώτευσε, ενώ μετά την απελευθέρωση δεν επιδίωξε την επάνοδό του στον αρχιεπισκοπικό θρόνο.
Ο Χρύσανθος πέθανε στην Αθήνα το πρωί της Τετάρτης 28 Σεπτεμβρίου 1949, μετά από συγκοπή και κηδεύτηκε με τιμές εν ενεργεία πρωθυπουργού. Όταν ανοίχτηκε η διαθήκη του (7 Οκτωβρίου 1949) όλοι έμειναν με το «στόμα ανοιχτό» καθώς ο Χρύσανθος ζητούσε να αποκηρυχθεί από «κατά σάρκα» συγγενής του ζητούσε από το κράτος οποιοδήποτε ηθική ή υλική αποζημίωση!
«Σήμερον την 10 Ιουλίου 1943 εν Αθήναις, Κυψέλη, οδός Σουμελά αριθμός 4, συνέταξα την παρούσαν ιδιόχειρον διαθήκην μου. Ζητώ συγγνώμην παρά πάντων ους εν τη ασκήσει των καθηκόντων μου τυχόν παρεπίκρανα και απονέμω συγγνώμην εις πάντας όσοι με ελύπησαν. Ίλεως αυτοίς και Εμοί ο ΚΥΡΙΟΣ. Περιουσίαν χρηματικήν ή κτηματικήν δεν έχω. Τα αρχιερατικά μου άμφια και την βιβλιοθήκην μου διέθεσα εν καιρώ ως ηβουλήθην […].
