Κάλαντα Χριστουγέννων: Η πλούσια ιστορία τους και τα κρυφά μηνύματα που περνούσαν (εικόνες & βίντεο)

Φέτος τα κάλαντα γράφονται με… «Όμικρον». Στη σκιά της πανδημίας του κορονοϊού, πέρυσι απαγορεύτηκαν τα κάλαντα και δεν ακούστηκε το «Να τα πούμε;». Φέτος όμως οι μικροί μας φίλοι θα έχουν και πάλι την ευκαιρία να βγουν στις γειτονιές, τηρώντας, βέβαια, τα μέτρα προφύλαξης, καθώς η μετάλλαξη Όμικρον βρίσκεται σε έξαρση.
Τα κάλαντα είναι αρχαίο ελληνικό έθιμο, το οποίο διατηρείται αναλλοίωτο ακόμα και σήμερα με τα παιδιά να γυρνούν από σπίτι σε σπίτι δύο μαζί ή και περισσότερα και να τα τραγουδούν με τη συνοδεία μεταλλικών τριγώνων ή μουσικών οργάνων. Φυσικά ο χαρακτήρας του εθίμου έχει διαφοροποιηθεί με το πέρασμα των αιώνων και έχει προσαρμοστεί στα χριστιανικά πρότυπα.
Από πού πήραν το όνομά τους
Ετυμολογικά, η λέξη κάλαντα προέρχεται από τη λατινική calenda (καλένδες στα ελληνικά), που σημαίνει τις πρώτες ημέρες κάθε μήνα. Ειδικά, οι Καλένδες του Ιανουαρίου ήταν μέρες γιορτής για τους Ρωμαίους, λόγω της έλευσης του νέου χρόνου.
Αυτές τις μέρες συγγενείς και φίλοι αντάλλασσαν επισκέψεις και δώρα, όπως μέλι, ξερά σύκα, χουρμάδες, χυλό και μικρά νομίσματα.
Συνδέονται με την αρχαία Ελλάδα
Πιστεύεται ότι η ιστορία τους προχωράει πολύ βαθιά στο παρελθόν και συνδέεται με την Αρχαία Ελλάδα. Έχουν βρεθεί αρχαία γραπτά κομμάτια παρόμοια με τα σημερινά κάλαντα (Ειρεσιώνη στην αρχαιότητα).
Τα παιδιά της εποχής εκείνης κρατούσαν ομοίωμα καραβιού που παρίστανε τον ερχομό του θεού Διόνυσου. Άλλοτε κρατούσαν κλαδί ελιάς ή δάφνης στολισμένο με καρπούς και άσπρο μαλλί (η λεγόμενη Ειρεσιώνη, από το έριο = μαλλί), γύριζαν και τραγουδούσαν και έπαιρναν δώρα. Στις κλωστές έδεναν τις προσφορές των νοικοκύρηδων. Στο Βυζάντιο κρατούσαν ραβδιά, φανάρια ή ομοιώματα πλοιαρίων ή και κτιρίων, στολισμένα και τραγουδώντας, συνόδευαν το τραγούδι με κρούση τριγώνου ή τυμπάνου.
Τα κάλαντα είναι μίγμα θρησκευτικού και κοσμικού περιεχομένου. Στην αρχή εξαγγέλλεται και περιγράφεται το θρησκευτικό γεγονός και μετά ακολουθούν τα εγκώμια για τα διάφορα πρόσωπα της οικογένειας ανάλογα με τα χαρίσματά τους, την ηλικία τους, το επάγγελμά τους ή την κοινωνική τους θέση.
Η απαγόρευση από την Εκκλησία
Η Εκκλησία κατά τους Βυζαντινούς χρόνους απαγόρευε ή απέτρεπε αυτό το έθιμο ως ειδωλολατρικό και το είχε καταδικάσει με απόφαση της ΣΤ’ Οικουμενικής Συνόδου το 680 μ.Χ. Οι συμμετέχοντες στο έθιμο των Καλάντων αποκαλούνταν «Μηναγύρτες». Με την πάροδο του χρόνου τα κάλαντα απέκτησαν θρησκευτικό περιεχόμενο, ανάλογο με την κάθε γιορτή.
Πίνακας του ζωγράφου Νικηφόρου Λύτρα
Ο πίνακας «Κάλαντα» που ζωγράφισε το 1872 ο Νικηφόρος Λύτρας αποτύπωνε μια ομάδα παιδιών διαφόρων εθνικοτήτων να λένε τα χριστουγεννιάτικα κάλαντα.
Οι πιτσιρικάδες στις γειτονιές αφήνουν κάτω τα τρίγωνα και μετρούν τις εισπράξεις από τα κάλαντα, στην αγαπημένη ιεροτελεστία στο τέλος του χρόνου.
Φωτογραφία: Δημήτρης Χαρισιάδης, φωτογραφικά αρχεία Μουσείου Μπενάκη
Παλιές φωτογραφίες με πιτσιρικάδες που λένε τα κάλαντα
Κάλαντα από διάφορες περιοχές της Ελλάδας
Κάλαντα Πελοποννήσου
Κάλαντα Κρήτης
Κάλαντα Ικαρίας Πρωτοχρονιάς
Χριστουγεννιάτικα κάλαντα Ηπείρου
Κάλαντα Μακεδονίας
Κάλαντα Θράκης
Κάλαντα Θεσσαλίας
Κάλαντα Ρόδου Πρωτοχρονιάς
Κάλαντα Χίου Πρωτοχρονιάς
Κάλαντα Κέρκυρας
Πρωτοχρονιάτικα Κάλαντα Κεφαλονιάς
Κάλαντα Πόντου Χριστουγέννων
Κάλαντα Δωδεκανήσων
Κάλαντα Ελληνόφωνης Κάτω Ιταλίας (Στρίνα, Ἀστέρι)
Η «στρίνα», που στα βυζαντινά χρόνια λεγόταν ευαρχισμός ή στρένια εκτελείται μέχρι τις μέρες μας. Παρέες τριγυρνούν από γειτονιά σε γειτονιά, από κατώφλι σε κατώφλι τραγουδώντας, για να ευλογηθεί η γη, το σπίτι και ο ιδιοκτήτης του, ο «τζενεράλης»! Όποια παρέα πρωτοτραγουδήσει τα κάλαντα, θεωρείται πως φέρνει γούρι και παίρνει μεγαλύτερη στρίνα (φιλοδώρημα, μποναμά).
Σε πολλές περιοχές της Ελλάδας η ονομασία «στρίνα» έχει διασωθεί μέχρι σήμερα. (π.χ στα Δωδεκάνησα ο μποναμάς των καλαντιστών λέγεται μπουλιστρίνα, από το bona strena-καλή στρίνα και στην Κύπρο πουλουστρίνα). Αυτό το θρησκευτικό, αρχαἰο, παγανιστικό, τραγούδι εξευμενισμού, ακουγόταν στη διάρκεια του δωδεκαήμερου σε μια παραδοσιακή διάλεκτο, την «κουσαντίνα», με συνοδεία ενός εξαφανισμένου σήμερα οργάνου, στον τύπο του λαούτου με μακρύ μανίκι με το «όνομα «κολασκιούνι».
Βυζαντινά κάλαντα «Τα 24 γράμματα του αλφαβήτου»
Τα Βυζαντινά Χριστουγεννιάτικα Κάλαντα θυμίζουν αλφαβητάρι, κάθε στίχος τους ξεκινάει από ένα γράμμα του αλφαβήτου κατά σειρά, από το Άλφα έως το Ωμέγα.
Άναρχος Θεός καταβέβηκεν και εν τη Παρθένω κατώκησεν
Βασιλεύς των όλων και Κύριος, ήλθε τον Αδάμ αναπλάσασθαί
Γηγενείς σκιρτάτε και χαίρεσθε, τάξεις των αγγέλων ευφραίνεσθε
Δέξαι Βηθλεεμ τον Δεσπότην σου, Βασιλέα πάντω και Κύριον
Εξ ανατολών Μάγοι έρχονται, δώρα προσκομίζοντες άξια
Ζητούν προσκυνήσαι τον Κύριον, τον εν τω σπηλαίω τικτόμενον
Ήνεγγεν αστήρν μάγους οδηγών, ένδον του σπηλαίου εκόμισεν
Θεός, βασιλεύς προαιώνιος, τίκτεται εκ κόρης Θεόπαιδος
Ιδών ο Ηρώδης ως έμαθεν, όλω εξεπλάγη ο δείλαιος
Κράζει και βοά προς τους ιερείς, τους δοξολογούντας τον Κύριον
Λέγετε σοφοί και διδάκαλοι άρα που γεννάται ο Κύριος;
Μέγα και φρικτόν το τεράστιον, ο εν ουρανοίς επεδήμησεν
Νύκτα Ιωσήφ ρήμα ήκουσε, άγγελος Κυρίου ελάλησεν
Ξένον και παράδοξον άκουσμα και η συγκατάβασις άρρητος
Ο μακροθυμίσας και εύσπλαχνος, πάντων υπομένει τα πταίσματα
Πάλιν ουρανοί ανεώχθησαν άγγλοι αυτού ανυμνήτωσαν
Ρήτορες ελθόντες προσέπεσον βασιλέα μέγαν και ένδοξον
Σήμερον η κτίσις αγάλλεται και πανηγύρίζει κι ευφραίνεται
Τάξεις των αγγέλων εξέστησαν επί το παράδοξον θέαμα
Ύμνους και δεήσεις ανέμελπον των πάντων δεσπότην και άνακτα
Φως εν τω σπηλαίω ανέτειλε και τοις εν τω σκότει επέλαμψε
Χαίρουσα η φύσις αγάλλεται και πανηγυρίζει κι ευφραίνεται
Ψάλλοντες Χριστόν, τον Θεόν ημών, τον εν τω σπηλαίω τικτόμενον
Ω Παρθενομήτορ και Δέσποινα, σώζε του εις Σε καταφεύγοντας.
Το κρυφό ερωτικό μήνυμα μέσα στα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς!
Αν θυμηθούμε λίγο τους στίχους από τα πρωτοχρονιάτικα κάλαντα θα δούμε ότι δεν βγάζουν κάποιο ιδιαίτερο νόημα. Αυτό συμβαίνει γιατί στην ουσία πρόκειται για δύο διαφορετικές ιστορίες μπερδεμένες σε μία!
Στα χρόνια του Βυζαντίου, οι πολίτες της κατώτερης τάξης δεν μπορούσαν να συνομιλούν με τους άρχοντες της ανώτερης τάξης, παρά μόνο κατά τη διάρκεια των γιορτών για να τους απευθύνουν ευχές.
Έτσι λοιπόν κάποιος ερωτευμένος νεαρός από την κατώτερη τάξη, προσπάθησε να προσεγγίσει μια αρχόντισσα και να της κάνει ερωτική εξομολόγηση παραθέτοντας τους στίχους του ποιήματός του, μέσα στα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς.
Αρχιμηνιά και αρχιχρονιά
Ψηλή μου δεντρολιβανιά
κι αρχή καλός μας χρόνος
εκκλησιά με το άγιο θόλος
Αρχή που βγήκε ο Χριστός,
Άγιος και πνευματικός
στη γη να περπατήσει
και να μας καλοκαρδίσει
Άγιος Βασίλης έρχεται
και δεν μας καταδέχεται
από την Καισαρεία
συ είσαι αρχόντισσα κυρία
Βαστάει εικόνα και χαρτί
ζαχαροκάντιο ζυμωτή
χαρτί και καλαμάρι
δες και με το παλικάρι
Το καλαμάρι έγραφε
την μοίρα του την έλεγε
και το χαρτί ομίλει
Άγιε μου καλέ Βασίλη
Πώς προκύπτει η ερωτική εξομολόγηση
Αν διαβάσει κανείς μόνο τα τονισμένα γράμματα τότε προκύπτει η ερωτική εξομολόγηση. Στη μετάφραση τους αυτοί οι στίχοι σημαίνουν:
«Εσύ που είσαι ψηλή και όμορφη σαν εκκλησιά με τον τρούλο της, βγες έξω να περπατήσεις για να σε δω και να ανοίξει η καρδιά μου. Δεν καταδέχεσαι να μου μιλήσεις επειδή ανήκεις σε αριστοκρατική οικογένεια. Εσύ που είσαι γλυκιά σαν το γλυκό βανίλια-υποβρύχιο (ζαχαροκάντιο ζυμωτή), δες και μένα το παλικάρι».
Οι υπόλοιποι στίχοι μιλούν για ευχές και για τον Άγιο Βασίλη.
Η παράδοση έφερε αυτά τα κάλαντα μέχρι της μέρες μας χωρίς οι περισσότεροι να γνωρίζουν τι σημαίνουν αυτοί οι στίχοι.